तनहुँसुर दरबारको उत्तर र दक्षिण तर्फको भिरालोमा पारिजातको ठूलो जङ्गल छ । त्यसो त, दरबारको उत्तरतर्फ रानीबगैँचा नै छ । जुन जङ्गलमा अहिले पनि अनेकन जातिका फूल र वनस्पति पाइन्छ । मन्दिरमा चढाउनकै लागि मात्र सायद सेन राजारानीले यति ठूलो परिणाममा पारिजात लगाएका थिएनन् । साइकल र संरक्षण अभियन्ता सौरभ ढकाल भन्नुहुन्छ, “पारितजात भन्नाले सौन्दर्य र सुगन्धको प्रतीक नै हो । जसमा औषधीय गुण पनि हुन्छ । यसैका लागि सायद यतिधेरै ठूलो पारिजातको जङ्गल लगाइयो ।”
साविकको मनपाङ गाउँपञ्चायतको वडा नम्बर ८ कटहरेस्थित अस्थाइ टहरोमा २०३२ सालबाट भानु निम्न माध्यमिक विद्यालयका रुपमा विद्यालय सञ्चालन भएको हो ।
तत्कालिन शिक्षा ऐन अनुसार २५ हजार रुपियाँ सहयोग गर्ने दाताकै नामबाट विद्यालय सञ्चालचन गर्न सकिने व्यवस्था थियो । सोहीक्रममा स्थानीय शिक्षासेवी जुक्तराज शाहीले जग्गासहित १५ हजार रुपियाँ सहयोग गरी रामपुरमा जुक्त शाही विद्यालय सञ्चालन गर्न थालियो । जग्गादाता जुक्तराज शाहीको जन्म विक्रम सम्वत् १९६० साल र मृत्यु वि.सं.२०४४ सालमा भएको हो ।
दमौलीदेखि ७.५ किलोमिटर पश्चिम उत्तर दुरीमा साँगे नेपालटार छ । व्यास नगरपालिका वडा नम्बर ५ साँगे, नेपालटारमा भव्य भवनसहित विद्यालयले सो क्षेत्रको शैक्षिक उन्नतिमा योगदान गरिरहेको छ । विद्यालय वरपर रानीटार, चुँदेर, वरबोट, शेरा, पिपलचौर, पँयर, भोर्ले, सियाले, दुभुङ, बाख्रे, पाँचधारे, हर्कपुर, समिधारा, देउराली, ठाँटीचौर, बाह्रबिसे, अम्रेनी, रातमाटा, श्याम्घा, क्रियापानी, लोदो, साँगेफाँटजस्ता वस्ती रहेका छन् । यी वस्तीको केन्द्रका रुपमा विद्यालयमा अहिले प्राविधिक शिक्षा (पशु विज्ञान) को अध्ययन हुन्छ ।
नेपालमा औला उन्मूलनपछि पहाडी भेगबाट वस्ती समथर बेसीतिर सर्न थाल्यो । तनहुँ जिल्लाको साँगे फाँट वरपर पनि विस्तारै स्थायी वस्ती रहन थाले । तनहुँ जिल्ला सदरमुकाम दमौलीबाट करिव ९ किलोमिटर पश्चिम साँगे खोलाको किनारमा २०२१ साल पुस १ गतेमा इन्दु प्राथमिक विद्यालय स्थापना हुन पुग्यो । साविकको श्याम्घा गाउँ पञ्चायत ९ बाह्रबिसे अम्रेनीमा स्थापना भएको इन्दु प्राथमिक विद्यालयले २०५२ सालमा मात्र कक्षा आठ सञ्चालनको अनुमति प्राप्त गर्न सफल भएको थियो । त्यस्तै, २०६८ सालमा कक्षा १० सञ्चालनको अनुमति प्राप्त गरेको थियो । स्याउलाको कटेरोबाट सुरु भएको इन्दु मावि अहिले सुविधा सम्पन्न भवनमा अध्यापन हुँदैआएको छ । हालः ब्यास नगरपालिका वडा नम्बर ६ मा सो विद्यालय रहेको छ ।
तनहुँसुरको पुरानो बजार क्षेत्रमा २००८ सालमा विद्यालय स्थापना गरिएको थियो । यो ऐतिहासिक सहिद गाउँमा स्थापित विद्यालय अहिले अस्तित्वमा छैन । बजार विस्थापित भएसँगै विद्यार्थी संख्या नभएपछि विद्यालय अन्यत्र गाभिएको थियो । यद्यपि, विद्यालय भवनको अवशेष अझै बाँकी छ ।
गाउँवेसी, वनपाखा गर्दा घामपानीबाट बच्न र थकाई मार्नका लागि काठका ठाँटी बनाउने परम्परा थियो । लाहुर आउनेजाने या सहरबजार गर्ने बटुवाले यहाँ बास समेत बस्दथे । ब्यास ९ राजापानीमा अहिले पनि ठाँटीको अवशेष रहेको छ । सिस्नेरीबाट पुरानागाउँ जाने पैदल मार्गमा यो ठाँटी रहेको छ । अहिले पनि सो ठाँटीमा स्थानीयहरू गाउँबेसी गर्दा थकाइ मार्न बस्ने गर्दछन् ।
उत्तर मोहडा भएको जौबारी गाउँ प्रवेशको सुरुमा विश्रामस्थल रहेको छ । ब्यास ९ जौबारी बिश्रामस्थलबाट ढुङ्गा विच्छाइएको बाटो केही झरेर जौबारी घरबास पुग्न सकिन्छ ।
गोरखाली फौजमाथि आक्रमण गर्दा काटिएको ढुङ्गा भन्ने किंवदन्ती रहेको छ । जसलाई जारकाटे ढुङ्गा भनिन्छ । धरम्पानीबाट तनहुँसुर जाने पैदल मार्गमा यो ढुङ्गा रहेको छ । सडक निर्माणका क्रममा यो ढुङ्गा कटानमा पर्ने भएपछि स्थानीयले यसको बिरोध जनाए । फलस्वरुप जारकाटे ढुङ्गा किंवदन्तीका रुपमा जीवित रहन पाएको छ ।
तनहुँसुर दरबार क्षेत्रभन्दा केही तल भिमसेन मन्दिर रहेको छ । धरम्पानीहुँदै तनहुँसुर जाँदा बाटैमा भिमसेन मन्दिर पर्दछ । कुनै समय यो ठाउँ ४० कोठी नेवारको बसोबास स्थल पनि थियो । नेवार समुदायको बसोबास सुरु भएसँगै भिमसेन मन्दिर बनेको विश्वास गरिन्छ । बन्दिपुरबाट दमौलीमा सदरमुकाम सरेसँगै तनहुँसुरको बजार समेत विस्थापित बन्न पुग्यो । अहिले भत्किएका घर, उजाड वस्ती र झाडी मात्र देख्न सकिन्छ । भिमसेन मन्दिर पनि संरक्षण पर्खिएर बसेको छ ।
मूलत यो सेनकालिन गढी हो । तनहुँसुर दरबारको सुरक्षार्थ महत्वपूर्ण गढीको रुपमा यो रहेको थियो । यद्यपि, गढीको ठाउँमा सहिद पार्क बनाइएको छ । यसले इतिहासको एउटा कालखण्डलाई छोप्ने कार्य गरेको छ । यहाँबाट पार्क हटाएर ऐतिहासिक गढीकै रुपमा स्थापित गर्दा तनहुँसुरको पर्यटकीय महत्वलाई अझ बढी ओझिलो बनाउने छ ।
२००७ सालको क्रान्तिमा बन्दिपुर लडाइँमा शहादत प्राप्त ६ जना शहिदका पूर्ण कदको शालिक यहाँ राखिएको छ । सो लडाइँमा तनहुँका धर्मराज श्रेष्ठ, सन्तबहादुर राना, चन्द्रबहादुर सार्की, उत्तरकुमार श्रेष्ठ, धर्मध्वज गुरुङ र बसन्तपुरका खड्गबहादुर गोदारले सहादत प्राप्त गर्नुभएको थियो ।
तनहुँसुर दरबारभन्दा केही तल सहिद पार्क छ । ब्यास नगरपालिका ११ कै पर्यटकीय सम्पदाको रुपमा सहिद पार्क रहेको छ । २००७ सालको जनक्रान्तिमा शहादत प्राप्त शहिदको शालिक राखिएको छ ।
तनहुँसुर राजनीतिक रुपमा समेत सचेत गाउँ हो । २००७ सालको क्रान्तिताका बन्दिपुर अड्डा कब्जा गर्न भएको लडाइँमा तनहुँका छ जनताले वीरगति प्राप्त गरेका थिए । त्यसमध्ये यहि गाउँका धर्मराज श्रेष्ठ, सन्तबहादुर राना, चन्द्रबहादुर सार्की र उत्तरकुमार श्रेष्ठ चार जना परेका थिए । त्यस्तै, पुलिमराङका धर्मध्वज गुरुङ र बसन्तपुरका खड्गबहादुर गोदारले बन्दीपुर लडाइँमा वीरगति प्राप्त गरेका थिए ।
तनहुँसुर राज्यसँग गद्दी चौतारको किंवदन्ती गाँसिएको छ । ढुङ्गा निर्मित ठूलो चौतारामा बसेर तनहुँसुरका राजाले न्याय निसाफ दिने भएकाले यसलाई गद्दी चौतारा भनिएको भनाइ स्थानीयको छ । सो चौतारमा गद्दी समेत बनाइएको छ ।
सेनकालीन चौतारा । यहि चौतारमा बसेर तनहुँसुरका सेन राजाले बर्षमा एकपटक ब्यापारीको माना, पाथी, धार्नीवस्ता नापतौलका सामान जाँच गर्ने भन्ने भनाई स्थानीयको छ । त्यसैले यो चौतारालाई धार्नी चौतारा भन्ने गरिन्छ । अहिले समेत यो चौतारा देख्न सकिन्छ ।
तनहुँसुर दरबारको भागभन्दा केही उच्च स्थानमा एउटा सानोसानो गढी छ । दरबार क्षेत्रको ठिक पश्चिमको माथिल्लो भागमा रहेको यो गढीले दरबारको प्रमुख सुरक्षा व्यवस्थापन गर्दथ्यो ।
तनहुँसुर दरबारको वरपर तीन महत्वपूर्ण गढी छन् । दक्षिण, उत्तर र पश्चिमतर्फका यी महत्वपूर्ण गढीले तनहुँसुर राज्यको सुरक्षा रखबारी गर्दथे । तनहुँसुर राज्यको केही माथिल्लो भागमा यो सेनकालिन पोखरीको अवशेष रहेको छ । यो पोखरीको पूर्व उत्तरमा सेनकालिन इनार अहिले पनि देख्न छ । सायद, त्यो इनारको रिचार्जको रुपमा यो पोखरी निर्माण गरिएको हो ।
दरबार क्षेत्रभन्दा करिव ५० मिटर उत्तर तर्फको भित्तामा यो इनार रहेको छ । पहाडी क्षेत्रमा त्यहिमाथि त्यो टाकुरा क्षेत्रमा इनार आश्चर्यलाग्दो विषय हो । सेन राजाकालीन राजारानीले यहिँको पानीले नुहाउने गर्दथे भनेर स्थानीय बताउँछन् । नजिकै तनहुँसुरका राजाले नुहाउने ढुङ्गाको रूपमा स्थानीयले अहिले पनि बताउने गर्दछन् ।
मणि मुकुन्द सेनले भाइ, छोरा, भतिजलाई राज्य बाँडेका थिए । पाल्पाबाट आएर सबैभन्दा पहिला भृङ्गी सेनले सिरिङ्गेको विरुवा रोपेर राज्य स्थापना गरेका थिए भन्ने भनाई स्थानीयको छ । अहिले पनि बूढो सिरिङ्गेको रुख र चौतारा देख्न सकिन्छ । जिङ्गरिङ परेको सिरिङ्गे फूलेको बेला टाढाटाढासम्म बास्ना आउने स्थानीय बताउँछन् ।
मन्दिर ब्यास नगरपालिका ४ स्थित तनहुँ कालिका सहिद शान्ति पार्कभित्र तनहुँ कालिका मन्दिर रहेको छ । २०७८ बैशाख ७ गते मन्दिर उद्घाटन गरिएको हो । सालको घना जङ्गलको माथिल्लो भागमा रहेको कलात्मक कालिका मन्दिर पर्यटकीय आकर्षणको केन्द्र बन्नेमा कुनै शंका छैन । ब्यासबाट रोमाञ्चक पैदल यात्रा गर्दै यहाँ पुग्न सकिन्छ ।
काठमाडौं–पोखरा सडक छेउको बस स्टप । तनहुँ । ब्यास नगरपालिका ३खोला खोला । सेतीमा दोभान ।
तनहुँस्थित गोरखा वेलफेयर कार्यालय । गण्डकी क्षेत्रबाट ठूलो संख्यामा गोर्खा ब्रिटिस भर्तीमा भएका थिए ।
तनहुँ जिल्लाको सदरमुकाम व्यासबाट चार किलोमिटरको दुरीमा पश्चिमतर्फ ठूलोटारमा उदम माध्यमिक विद्यालय रहेको छ । समुद्री सतहबाट ३१० मिटरको उचाइमा रहेको सो विद्यलाय पृथ्वी राजमार्गबाट २ किलोमिटर उत्तरतर्फ छ । विद्यालयको पूर्वमा मादी नदी, पश्चिममा साँगे खोला रहेको छ ।…
सेन शासनकालको जीवन्त दसी बनेर कोतमा लडिरहेको छ, तोप । स्थानीय हटियाका बालकृष्ण श्रेष्ठ भन्नुहुन्छ, “यो तोप, यहिँको खानीबाट निकालिएको फलामबाट यहिँका कालीगढले बनाएको भनेर बाबुबाजेले भनेका हुन् ।” उहाँका अनुसार, दमौलीबाट तनहुँसुरसम्म सडक खन्ने क्रममा फलाम पिट्ने आरन र…
ब्यास नगरपालिका वडा नम्बर ११ तनहुँसुर क्षेत्र ऐतिहासिक सम्पदाका हिसावले महत्वपूर्ण छ । सेनकालीन तनहुँ राज्यको राजधानी तनहुँसुरमा रहेको दरबार र आसपासका सम्पदाको संरक्षणले तनहुँको पर्यटन विकासमा महत्वपूर्ण आयाम थप्ने विश्वास गर्न सकिन्छ । विक्रम सम्वत् १६१० देखि १८३९ सम्म…
भर्जन्म घाँसतिर मन दिई धन कमायो,नाम क्यै रहोस पछि भनेर कुवा खनायो ।घाँसी दरिद्र घरको तर बुद्धि कस्तोम भानुभक्त धनी भैकन आज यस्तो ।। आदिकवि भानुभक्त आचार्यले ‘घाँसी’ कवितामा यिनै सुन्दर पङ्ती उतारेका छन् । भनिन्छ, घाँस काटेर भएको आम्दानीले…
काठमाडौँबाट १५० किलोमिटर पश्चिममा तनहुँ जिल्लाको सदरमुकाम दमौली रहेको छ । दमौली र आसपासका गाउँ समेटेर व्यास नगरपालिकाको भौगोलिक सीमा निर्धारण गरिएको छ । तनहुँको जिल्ला सदरमुकाम पहिला बन्दिपुरमा थियो । २०२५ सालमा दमौलीमा जिल्ला सदरमुकाम सारिएको हो । दरै…
तनहुँ राज्य पाल्पाका राजा मणिमुकुन्द सेनले विक्रम सम्वत् १५७५ देखि १६१० सम्म विशाल पाल्पा राज्यमा शासन गरेका थिए । विशाल पाल्पा राज्य उत्तरमा मुक्ति क्षेत्रदेखि दक्षिणमा हरिहर क्षेत्र र पश्चिम काली गण्डकीदेखि पूर्वमा टिष्टासम्म विस्तार भएको थियो । शासनकालको उत्तराद्र्धमा…
उत्तर तर्फ मोहडा भएको जौबारी गाउँ निकै रमणीय छ । ब्यास ९ जौबारीमा गुरुङ र दलितका गरी ३५ घर थिए । बाटामा ढुङ्गा विच्छाइएका सफा र सुन्दर बस्ती छ । समुद्री सतहबाट ९४० मिटर उचाईमा रहेको यो गाउँका १० घरमा…
कलेस्ती उपत्यका सिरानमा घनाजङ्गलबीच ओम सिद्देश्वर महादेवको मन्दिर रहेको छ । यसलाई राजापानी महादेवका रुपमा पनि चिनिन्छ । व्यास ९ स्थित सो महादेव मन्दिर पुराना गाउँ जाने बाटैमा रहेको छ । यहाँ ठूलो एकादशी (हरिबोधिनी) मा भक्तजनको ठूलो घुँइचो लाग्छ…
लम्जुङ र कास्कीतिरबाट सुरक्षित हुन तनहुँका सेन राज्यकालमा दर्बिलो किल्लाको रुपमा क्यामिनकोट निर्माण गराएका थिए । ब्यास नगरपालिका ८ मा पर्ने क्यामिनकोट एक हजार २३० मिटरको उचाईमा रहेको छ । घना जङ्गलको बीचमा सुन्दर कोट रहेको छ । सो क्षेत्रलाई…
मानहुँकोट, कुनै समय गलेखामकोट राज्यको दक्षिणी सुरक्षा कवच गढीका रुपमा थियो । गलेखाम राज्यको यो एउटक दरिलो किल्ला थियो । छिमेकी राज्यहरु ढोर, घिरिङ, तनहुँ र रिसिङबाट हुनसक्ने आक्रमणबाट बच्न निर्माण गरिएका गढीहरुमध्ये मानहुँकोट एक हो । गढीका केही अवशेषहरु…